Kodeks dla nieletnich i zagrożonych dzieci: odpowiedź na „problem nieletnich” w czasach autorytarnego reżimu Brazylii (1964-1985) (code.for.minors)

Opis projektu:

Zamierzamy zbadać ewolucję prawa nieletnich w Brazylii podczas dyktatury wojskowej, która rządziła krajem w latach 1964-1985. Historia prawa nieletnich w Brazylii rozpoczęła się na początku XX wieku, kiedy to seria reform doprowadziła do ustanowienia pierwszego sądu dla nieletnich (w 1923 r.) i uchwalenia pierwszego kodeksu dla nieletnich (w 1927 r.). Reformy te, będące efektem amerykańskiego ruchu na rzecz ratowania dzieci, który podkreślał absurdalność karania dzieci w taki sam sposób jak dorosłych i opowiadał się za podejściem, które koncentrowało się na ich zdolności do resocjalizacji, miały na celu rozwiązanie „problemu nieletnich” za pomocą podejścia opiekuńczego, które wolało chronić i edukować nieletnich, zamiast ich karać. W ten sposób nowy system dbał nie tylko o osoby zaangażowane w nielegalną działalność, ale także o tych, którzy zostali porzuceni lub których rodziny nie były w stanie zapewnić im opieki materialnej lub moralnej. „Nieletni przestępcy” powinni być kierowani do szkół poprawczych, podczas gdy dzieci porzucone i pozbawione środków do życia powinny być wysyłane do szkół opiekuńczych. 

Gwałtowna industrializacja w latach 40-tych i 60-tych XX wieku oraz wynikająca z niej migracja wewnętrzna ze zubożałych obszarów wiejskich do ośrodków miejskich doprowadziła do wzrostu obecności dzieci ulicy w krajobrazie miejskim kraju. Ze względu na ich związek z drobną przestępczością i żebractwem, szybko stały się one kwestią bezpieczeństwa publicznego, a „problem nieletnich” ponownie znalazł się w centrum uwagi, tym razem jako palący problem społeczny. W 1964 r. brazylijska demokracja załamała się w wyniku zamachu stanu, który powołał prozachodni, konserwatywny rząd kierowany przez wojskowych. Nowy dyktatorski rząd uznał niewystarczalność systemu z 1920 roku i ustanowił FUNABEM (Narodową Fundację na rzecz Dobrobytu Nieletnich), instytucję federalną, która miała prowadzić badania dotyczące „problemu nieletnich”, opracować „Narodową Politykę na rzecz Dobrobytu Nieletnich” i koordynować jej wdrażanie w całym kraju przez lokalne agencje państwowe. W 1979 roku uchwalono nowy kodeks dla nieletnich. Kodeks ten był wynikiem dziesięcioletniej dyskusji, która obejmowała wiedzę socjologiczno-kryminologiczną opracowaną w ramach systemu FUNABEM oraz wkład brazylijskiej społeczności prawniczej, reprezentowanej głównie przez Brazylijskie Stowarzyszenie Sędziów ds. Nieletnich.

Aby zrozumieć charakter zmian w polityce dotyczącej dzieci znajdujących się w niekorzystnej sytuacji oraz w prawie ds. nieletnich w tym okresie, przeanalizujemy dokumenty opracowane przez ekspertów (tj. publikacje teoretyczne, opinie, raporty, precedensy, a także uchwalone akty prawne i projekty ustaw), a także badania i dokumenty techniczne opracowane w ramach systemu FUNABEM. W ten sposób mamy nadzieję zrekonstruować prawną i kryminologiczną debatę na temat tego, jak radzić sobie z przestępczością nieletnich i porzucaniem dzieci w rządzonej przez wojsko Brazylii oraz w jaki sposób odnosiła się ona do kontekstu politycznego i społecznego w tym kraju w tamtym czasie.

Wydaje się, że Kodeks dla nieletnich z 1979 r. skonsolidował i sformalizował większość praktyk, które były już wdrażane przez system FUNABEM od połowy lat 60-tych. Główną innowacją było przyjęcie doktryny nieregularnej sytuacji, która ujednoliciła kategorie „nieletniego porzuconego” i „nieletniego przestępcy” oraz „nieletniego w nieregularnej sytuacji”, a tym samym umożliwiła podjęcie prewencyjnych środków represyjnych przeciwko możliwym aspołecznym zachowaniom nieletnich, którzy będąc w sytuacji porzucenia lub skrajnego ubóstwa, nigdy nie byli zaangażowani w nielegalną działalność. Wszystko to wydaje się wskazywać, że brazylijskie prawo dotyczące nieletnich z okresu 1964-1985 przyczyniło się do stworzenia brutalnej formy kontroli społecznej, która omijała gwarancje proceduralne i prawa podstawowe stosowane wobec dzieci znajdujących się w niekorzystnej sytuacji. W rzeczywistości naruszenia praw człowieka dzieci i młodzieży w instytucjach zamkniętych były tak notoryczne, że przebiły się przez rządową cenzurę i były przedmiotem dochodzenia parlamentarnego w latach siedemdziesiątych.

Po okresie ponownej demokratyzacji (1985-1989), kodeks nieletnich z 1979 roku został uchylony i zastąpiony Statutem Dzieci i Młodzieży w 1990 roku. Jednak instytucjonalna inercja utrwalała praktyki z poprzedniego okresu przez wiele lat i do dziś nie można powiedzieć, że zostały one całkowicie wyeliminowane, co sprawia, że tym ważniejsze jest zrozumienie ich natury i pochodzenia.

Aktualności na temat realizacji projektu:

• Profesor Alexander de Castro wziął udział w inauguracyjnej edycji Konferencji Prawniczej UniCesumar, która odbyła się od 5 do 7 czerwca 2024 r. na głównym kampusie Uniwersytetu Cesumar w Maringá, w południowej Brazylii. Wydarzenie zostało zorganizowane przez Wydział Prawa uczelni. Przy tej okazji profesor de Castro wygłosił referat zatytułowany „Dyktatura z 1964 roku a naruszenie fundamentalnych praw zmarginalizowanych dzieci i młodzieży”, w którym przedstawił niektóre wstępne wyniki swojego projektu badawczego. Pełnił również rolę moderatora w panelu dyskusyjnym na temat „Prawa osobowości i ich wpływ na współczesne społeczeństwo: Soczewka praw człowieka.”

• Profesor De Castro w 2024 r. opublikował artykuł w popularnonaukowym magazynie Akademii Nauk w Polsce. Artykuł, dostępny zarówno w wersji polskiej, jak i angielskiej, bada historię prawa młodzieżowego w czasie brazylijskiej dyktatury wojskowej, rzucając światło na ciemny rozdział, w którym odpowiedź państwa na przestępczość nieletnich charakteryzowała się surowymi środkami i taktykami wykluczenia.

Badanie śledzi ewolucję wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich w Brazylii, począwszy od wpływu międzynarodowych ruchów reformistycznych, takich jak ruch “child savers” w Stanach Zjednoczonych, a także późniejsze wprowadzenie sądów dla nieletnich i Kodeksu dla Nieletnich z 1927 roku. Artykuł zagłębia się w rosnącą kryminalizację ubóstwa i marginalizację wrażliwych młodych ludzi, szczególnie pod rządami wojskowymi, które ustanowiono w 1964 roku. Tekst podkreśla powstanie Narodowej Fundacji na Rzecz Dobrobytu Nieletnich (FUNABEM) i jej kontrowersyjne polityki oparte na przestarzałych teoriach kryminologicznych, takich jak wrodzona przestępczość, oraz na Doktrynie Bezpieczeństwa Narodowego.

Praca profesora De Castro ujawnia, jak nieletni stali się celem psychologicznej wojny informacyjnej reżimu przeciwko postrzeganemu podważaniu władzy, często będąc poddawani przemocy instytucjonalnej, w tym torturom i arbitralnym aresztowaniom. Artykuł podkreśla niejednoznaczność granic między opozycją polityczną a przestępczością nieletnich w tym okresie oraz wysiłki reżimu, aby stłumić oba zjawiska za pomocą środków autorytarnych.

Artykuł jest dostępny pod poniższymi linkami:

Wersja polska: 

https://www.journals.pan.pl/dlibra/publication/151067/edition/132048/content

Wersja angielska:

https://www.journals.pan.pl/dlibra/publication/151189/edition/132072/content

Miejsce realizacji projektu:

Wydział Stosowanych Nauk Społecznych
Uniwersytet Warszawski
O Wydziale

Kontakt:

Kierownik projektu:
Alexander Rodrigues de Castro
e-mail: a.rodrigues-de-castro@uw.edu.pl

Przejdź do strony projektu w jęz. angielskim

 

Badania realizowane w ramach projektu nr 2022/47/P/HS5/02396 współfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki oraz programu ramowego Unii Europejskiej w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont 2020 na podstawie umowy nr 945339 w ramach działań „Marie Skłodowska-Curie”.